Een van de factoren die de toegankelijkheid van de gezondheidszorg bepalen, is de beschikbaarheid van voldoende gekwalificeerd zorgpersoneel, en meer in het algemeen, van geschikte gezondheidszorgdiensten. Hoeveel gekwalificeerde zorgverleners zijn er momenteel actief in ons land? Hoeveel bedden zijn er beschikbaar in een bepaalde sector? Deze informatie is essentieel om de huidige capaciteit van het gezondheidszorgsysteem te beoordelen, maar ook om het zorgaanbod voor de komende jaren te plannen.

Dit deel gaat dieper in op de indicatoren over de beschikbaarheid van artsen, verpleegkundigen en tandartsen:

• Het aantal praktiserende artsen (A-10)
• Het aantal praktiserende verpleegkundigen (A-11)
• Het aantal praktiserende tandartsen (A-12)

Bepaalde indicatoren die in andere delen van dit rapport worden besproken, hebben ook betrekking op de beschikbaarheid van zorgpersoneel:

• Bij de indicatoren over geestelijke gezondheidszorg: het aantal praktiserende psychiaters (MH-2) en geregistreerde psychologen (MH-12);
• Bij de indicatoren voor ouderenzorg: het aantal praktiserende geriaters (OLD-6);
• In het deel over veerkracht: het aantal vacatures voor verpleegkundig personeel in ziekenhuizen (R-3);
• Het hoofdstuk over duurzaamheid bevat een aantal indicatoren over zowel de huidige gezondheidszorg als de verwachte ontwikkeling van vraag en aanbod in de toekomst: zorgverleners die recent hun opleiding hebben afgerond (S-4, S-5, S-8), zorgverleners die bijna met pensioen gaan (S-7, S-10) en prognoses van toekomstige vraag en aanbod (S-18, S-19, S-22).

Indicatoren voor de spreiding van zorgpersoneel

ID	Indicator	Score	BE	EU-14	EU-27	Jaar
A-10	Praktiserende artsen (/1000 inwoners)		3,2	4,0	3,8	2020
A-11	Praktiserende verpleegkundigen (/1000 inwoners)		11,1	9,5	8,1	2018
A-12a	Praktiserende tandartsen (/1000 inwoners)		0,8	0,7	0,8	2020
A-12b	Geconventioneerde tandartsen (/1000 inwoners, in VTE)		0,3			2021

Link naar de volledige synoptische tabel en het rapport

Aantal praktiserende artsen (A-10)

Artsen zijn een essentiële schakel in de gezondheidszorg en hun beschikbaarheid geeft ons belangrijke informatie over de toegankelijkheid van de gezondheidszorg. Deze indicator meet het aantal praktiserende artsen per 1.000 inwoners.

In deze context verwijst de term "praktiserend arts" naar elke gekwalificeerde arts die meer dan één klinische dienst heeft verleend (d.w.z. ten minste twee consultaties, bezoeken of technische ingrepen - voorschriften worden hier niet meegeteld) in de loop van een jaar, met uitzondering van artsen in opleiding en stomatologen (artsen gespecialiseerd in aandoeningen van de mond, tanden en kaak etc., die worden meegeteld onder A-12 bij de tandartsen).

Gegevens over het aantal praktiserende artsen worden ook regelmatig bijgewerkt in het gedeelte “Medische praktijkvariaties”.

Resultaten

• In 2021 telde België 37.504 praktiserende artsen (25.462 voltijdse equivalenten). Dit komt neer op een dichtheid van 3,2 per 1.000 inwoners, een stijging met 11% sinds 2011 (2,9 per 1.000 inwoners). In voltijdse equivalenten is er een stijging van 9,3% sinds 2011.
• Per capita is de dichtheid van praktiserende artsen lager in Vlaanderen dan in Brussel en Wallonië, terwijl Brussel de laagste dichtheid heeft in voltijdse equivalenten.
• De verschillen tussen de provincies kunnen groot zijn, met een lagere dichtheid voor sommige specialismen in de provincie Luxemburg en, in mindere mate, Henegouwen, Limburg en West-Vlaanderen, en een hogere dichtheid in Waals-Brabant en Vlaams-Brabant. Onze cijfers zijn echter gebaseerd op het contactadres van de artsen; dat is meestal hun thuisadres in plaats van hun praktijkadres.
• De dichtheid van praktiserende artsen per 1.000 inwoners in België ligt onder de EU-14- (4,0 in 2021) en EU-27-gemiddelden (3,8), en is ook minder snel gestegen sinds 2010. We moeten echter voorzichtig zijn met internationale vergelijkingen aangezien landen verschillende criteria kunnen hanteren in de berekening van het aantal artsen.
• Het percentage volledig of gedeeltelijk geconventioneerde artsen bedroeg 78,9% (in voltijdse equivalenten) in 2021. Dat percentage is redelijk stabiel gebleven in de tijd. Het percentage geconventioneerde artsen was echter veel lager in sommige specialismen zoals dermatologie (21,1%), oogchirurgie (28,4%), plastische chirurgie (30,6%), gynaecologie (41,9%) en orthopedie (42,6%).

*Geconventioneerde artsen zijn artsen die de overeengekomen tarieven vragen voor hun diensten. Meer informatie over dit onderwerp is terug te vinden onder "financiële toegang tot de gezondheidszorg" (A-8).

Link naar de technische fiche en gedetailleerde resultaten

Aantal praktiserende verpleegkundigen (A-11)

Verpleegkundigen spelen een sleutelrol in de gezondheidszorg, zowel in de ziekenhuizen en andere zorginstellingen als in de eerstelijnszorg en de thuiszorg. In de meeste landen vormen verpleegkundigen de grootste groep zorgverleners, hetgeen betekent dat een tekort aan hen gemakkelijk kan leiden tot problemen op vlak van toegankelijkheid van zorg of een negatieve invloed kan hebben op de kwaliteit van de zorg.

Deze indicator betreft praktiserende verpleegkundigen, d.w.z. verpleegkundigen die in de gezondheidszorg werken (op basis van ten minste 0,1 voltijds equivalent), hetzij als zelfstandige, hetzij als werknemer, maar niet noodzakelijk in een klinische functie.

Gegevens over het aantal praktiserende verpleegkundigen zijn ook beschikbaar in het gedeelte "Blikvanger Gezondheidszorg".

Resultaten

• In 2018 waren er 126.496 praktiserende verpleegkundigen werkzaam in de gezondheidszorg (107.515 voltijdse equivalenten) in België. In 2022, op basis van schattingen, waren er ongeveer 137.193 praktiserende verpleegkundigen (116.607 voltijdse equivalenten).
• Voor 2018 komt dit neer op een dichtheid van 11,1 praktiserende verpleegkundigen per 1.000 inwoners (9,4 in voltijdse equivalenten) voor België: 11,6 (9,7 voltijdse equivalenten) in Vlaanderen, 10,1 (8,9 voltijdse equivalenten) in Wallonië en 10,7 (9,4 voltijdse equivalenten) in Brussel, hoewel in sommige gebieden rond Brussel of dicht bij een landsgrens de cijfers veel lager liggen.
• Deze dichtheid ligt ruim boven de EU-14 (9,5) en EU-27-gemiddelden (8,1). We moeten echter voorzichtig zijn met internationale vergelijkingen aangezien landen verschillende criteria kunnen hanteren in de berekening van het aantal verpleegkundigen.
• De dichtheid van praktiserende verpleegkundigen in België steeg van 9,6 per 1.000 inwoners in 2010 tot 11,1 per 1.000 in 2018 (+15,4%); dat is een aanzienlijk sterkere stijging dan de EU-27- (+4,5%) en EU-14 gemiddelden (+6,2%).
• De meeste praktiserende verpleegkundigen werken als werknemer in ziekenhuizen (62% van de voltijdse equivalenten in 2018), in de thuiszorg (17,9%) of in woonzorgcentra (16,8%). Het aantal patiënten/bewoners per verpleegkundige in de ziekenhuizen en woonzorgcentra blijft echter te hoog in vergelijking met de standaarden en internationale kwaliteitsnormen.

Link naar de technische fiche en gedetailleerde resultaten.

Aantal praktiserende tandartsen (A-12)

Met betrekking tot deze indicator verwijst de term "praktiserende tandarts" naar elke gekwalificeerde algemene tandarts, parodontoloog (tandarts gespecialiseerd in tandvleesaandoeningen), orthodontist (beugeltandarts) of maxillofaciaal chirurg (chirurg gespecialiseerd in ingrepen aan het gezicht, hoofd, nek, kaak en sinussen)/stomatoloog die in de loop van een jaar meer dan één klinische dienst heeft verleend (d.w.z. ten minste twee consultaties, bezoeken of technische ingrepen - voorschriften worden hier niet meegeteld), met uitzondering van artsen in opleiding. Om aan te sluiten bij de internationale definities, opteerden we ervoor om maxillofaciale chirurgen en stomatologen (die technisch gezien artsen zijn) in dit deel op te nemen.

Gegevens over het aantal praktiserende tandartsen worden ook regelmatig bijgewerkt in het gedeelte “Medische praktijkvariaties”.

Resultaten

• In 2021 waren er 8.926 praktiserende tandartsen in België (6.479 voltijdse equivalenten), hetgeen neerkomt op een dichtheid van 0,77 per 1.000 inwoners (0,56 voltijdse equivalenten).
• In 2020 lag de dichtheid van praktiserende tandartsen in België (0,77 per 1.000 inwoners) in de buurt van het EU-27-gemiddelde (0,78) en boven het EU-14-gemiddelde (0,73). De evolutie van de dichtheid van praktiserende tandartsen in België (+10% tussen 2010 en 2020) ligt in lijn met het EU-27-gemiddelde (+12,5%). Het EU-14-gemiddelde steeg aanzienlijk minder (+4%).
• In 2021 was slechts 48,4% van de praktiserende tandartsen (voltijdse equivalenten) geconventioneerd* (-15,8 procentpunten vergeleken met 2012). Dit aandeel was veel lager voor parodontologen en orthodontisten dan voor algemene tandartsen, en varieerde aanzienlijk tussen de provincies (sommige telden zelfs helemaal geen geconventioneerde parodontologen of orthodontisten).

* Geconventioneerde tandartsen zijn tandartsen die de overeengekomen tarieven vragen voor hun diensten. Meer informatie over dit onderwerp is te vinden onder " financiële toegang tot de gezondheidszorg" (A-9).

Link naar de technische fiche en gedetailleerde resultaten

Een goed werkend gezondheidssysteem moet financieel toegankelijk zijn voor zoveel mogelijk mensen. Wanneer mensen noodzakelijke zorg of behandelingen moeten beperken of uitstellen vanwege de kosten of moeten afzien van andere basisbehoeften om gezondheidszorg te kunnen betalen, dan kunnen we stellen dat het zorgsysteem financieel niet toegankelijk is. Dat probleem is des te prangender omdat het onderbreken of uitstellen van een behandeling de gezondheid van het individu verder kan doen verslechteren, wat kan leiden tot hogere kosten voor de patiënt en voor het zorgsysteem. Gezinnen met lage inkomens ondervinden de grootste problemen om een betaalbare toegang te hebben tot gezondheidszorg.

Dit deel bevat volgende indicatoren over financiële toegankelijkheid:

• Bevolking gedekt door de verplichte ziekteverzekering (A-1)
• Eigen betalingen van de gezinnen (A-2 tot A-5)
• Uitstel van medische zorg/tandzorg omwille van financiële redenen (A-6, A-7)
• Toegang tot zorgverleners die werken aan de officiële tarieven (A-8, A-9)

Indicatoren voor financiële toegankelijkheid

ID	Indicator	Score	BE	EU-14	EU-27	Jaar
A-1	Dekking door de verplichte ziekteverzekering (% van de bevolking met recht op verplichte verzekering)		99,1%	99,9%	98,4%	2022
A-2	Eigen betalingen voor gezondheidszorg (% van de totale gezondheidsuitgaven)		17,9%	16,5%	18,2%	2021
A-3 (ex A-10)	Eigen betalingen voor medische zorg (% van het totale huishoudbudget)		3,7%	2,9%	2,9%	2021
A-4 (ex EQ-5)	Gezinnen met catastrofale eigen betalingen voor gezondheidszorg (% van de respondenten, HBO)		5,2%	4.3% (2018) [BE: 3.8%]	6.5% (2018) [BE: 3.8%]	2020
A-5 Nouveau	Eigen betalingen voor ziekenhuiszorg (% van de totale uitgaven voor ziekenhuiszorg (exclusief budgettaire twaalfden))		17,6%			2021
A-6 (ex-A-4)	Personen met zelf-gerapporteerde onvervulde behoeften aan medische zorg omwille van financiële redenen (% van de respondenten, EU-SILC)		0,9%	1,2%	0,9%	2022
A-7 (ex-A-4)	Personen met zelf-gerapporteerde onvervulde behoeften aan tandheelkundige zorg omwille van financiële redenen (% van de respondenten, EU-SILC)		2,5%	3,3%	2,6%	2022
A-8 Nieuw	Volume van de ambulante activiteit van "geconventioneerde artsen" (= artsen die het nationale tariefakkoord hebben aanvaard) (% van de ambulante raadplegingen door praktiserende artsen)	Huisarts: Specialist:	87,3% 44,0%			2021 2021
A-9 Nieuw	Volume van de ambulante activiteit van "geconventioneerde tandartsen" (= tandartsen die het nationale tariefakkoord hebben aanvaard) (%van de ambulante contacten door praktiserende tandartsen)		26,3%			2021

 

Link naar de volledige synoptische tabel en het rapport

Bevolking gedekt door de verplichte ziekteverzekering (A-1)

België heeft een verplicht ziekteverzekeringssysteem dat in principe alle personen dekt die legaal in het land verblijven ("universele dekking"), ongeacht hun statuut. Zo komen werknemers, zelfstandigen, ambtenaren, werkloze personen of personen met een beperking, gepensioneerden, studenten en buitenlanders die wettelijk in België verblijven allemaal in aanmerking, evenals de personen die ze ten laste hebben (bv. kinderen). Om van de verplichte ziekteverzekering te kunnen genieten, moeten ze ingeschreven zijn bij een ziekenfonds van hun keuze. Mensen met voldoende beroepsinkomen (en sommigen met een vervangingsinkomen, bv. gepensioneerden) dragen via sociale bijdragen verplicht bij aan de financiering van de ziekteverzekering.

Sommige kwetsbare groepen worden niet gedekt door de verplichte ziekteverzekering (personen zonder wettig verblijf, asielzoekers en daklozen in bepaalde omstandigheden, ...), maar hebben wel toegang tot een beperkter aanbod aan gezondheidsdiensten (gekend onder de naam "dringende medische hulp"). Er bestaan geen goede gegevens over de omvang van de bevolkingsgroepen zonder dekking; ze zijn bijgevolg ook niet opgenomen in de analyse.

Deze indicator meet het percentage van de bij een ziekenfonds aangesloten bevolking dat volledig voldoet aan de administratieve en financiële vereisten (en dus gedekt is door de verplichte verzekering).

Resultaten

• In 2022 was bijna de hele Belgische bevolking gedekt door de verplichte ziekteverzekering (99,1%). Een klein deel ondervindt nog steeds moeilijkheden om te voldoen aan alle administratieve vereisten. Dat cijfer is stabiel gebleven tussen 2010 en 2022.
• De verschillen tussen subgroepen van de bevolking zijn beperkt, met een iets lagere dekking bij mannen (98,8% in 2022), jongere volwassenen (leeftijdsgroep 20-39 jaar, 98,0%) en mensen die in Brussel wonen (98,7%).
• De meeste EU-landen, waaronder België, melden een (bijna) universele dekking van de bevolking, hoewel het onduidelijk is hoe betrouwbaar en vergelijkbaar deze gegevens zijn.

Link naar de technische fiche en gedetailleerde resultaten

Eigen betalingen van de gezinnen (A-2 tot A-5)

De Belgische verplichte ziekteverzekering dekt een brede waaier aan diensten. De kosten ervan worden gedeeld door de patiënt, de verplichte ziekteverzekering en soms een aanvullende (vrijwillige) ziekteverzekering. De eigen betalingen zijn de uitgaven die patiënten rechtstreeks dragen wanneer ze gebruikmaken van de gezondheidszorg omdat de verplichte of aanvullende ziekteverzekering de kosten van medisch materiaal of een medische dienst niet (volledig) dekt. De eigen betalingen bestaan uit remgelden, supplementen (bv. ereloonsupplementen, kamersupplementen) en de directe betalingen voor producten en diensten die niet door de ziekteverzekering worden vergoed.

De eigen betalingen treffen sommige bevolkingsgroepen meer dan andere omdat ze meer gezondheidskosten hebben en/of minder middelen. Ze kunnen daarom een drempel zijn voor toegang tot gezondheidszorg. Er bestaan verschillende beschermingsmechanismen om het remgeld voor lage-inkomensgezinnen, chronische zorggebruikers en personen met hoge zorguitgaven te beperken (verhoogde tegemoetkoming) of te begrenzen (MaF of maximumfactuur).

De onderstaande set van indicatoren meet het deel van de gezondheidszorgkosten dat niet door de verplichte ziektekostenverzekering wordt gedekt en dus rechtstreeks ten laste is van patiënten, evenals de financiële impact ervan op de gezinnen. Ze omvatten:

• Eigen betalingen, uitgedrukt als percentage van de totale gezondheidsuitgaven (A-2)
• Eigen betalingen, uitgedrukt als percentage van de totale consumptie uitgaven van gezinnen (A-3)
• Aandeel gezinnen met catastrofale eigen betalingen (A-4)
• Eigen betalingen voor ziekenhuiszorg, uitgedrukt als percentage van de totale uitgaven voor ziekenhuiszorg (A-5)

Resultaten

Eigen betalingen, uitgedrukt als percentage van de totale gezondheidsuitgaven (A-2) en percentage van de totale consumptie uitgaven van gezinnen (A-3)

• De totale eigen betalingen stegen tussen 2010 en 2019 met 40%, en daalden vervolgens sterk in 2020 als gevolg van de lockdowns en het uitstellen van niet dringende zorg tijdens de covidpandemie. Ze veerden opnieuw op in 2021, maar bleven onder het niveau van 2019.
• De remgelden stegen eveneens, maar niet zo snel als de eigen betalingen. In 2021 bedroegen ze één vijfde van de totale eigen betalingen.
• Globaal genomen was er een licht dalende evolutie van het aandeel eigen betalingen in de totale uitgaven voor gezondheidszorg, van iets minder dan 20% in 2010 tot iets minder dan 18% in 2021. Dit percentage ligt hoger dan in de buurlanden.
• Het aandeel eigen betalingen in de totale gezondheidsuitgaven varieert aanzienlijk per type gezondheidszorg. In het bijzonder ligt het hoog voor tandzorg en medische hulpmiddelen (bv. brillen, hoorapparaten, enz.).
• Het aandeel eigen betalingen ten opzichte van de consumptie uitgaven van de gezinnen was stabiel tussen 2010 en 2019 rond 3,9% en daalde naar 3,6% in 2020. Het percentage lag over de hele periode hoger dan de EU-gemiddelden en bijna twee tot drie keer hoger dan in de buurlanden.

Link naar de technische fiche en gedetailleerde resultaten

Gezinnen met catastrofale eigen betalingen (% van de respondenten, huishoudbudgetonderzoek) (A-4)

Gezinnen besteden hun financiële middelen in de eerste plaats aan basisbehoeften zoals voeding, huisvesting en nutsvoorzieningen, vooral als ze over weinig geld beschikken. Het bedrag dat daarna overblijft noemen we de "financiële draagkracht" (voor gezondheidszorg). Door de kosten voor zorg rechtstreeks aan te rekenen aan gezinnen, kunnen eigen betalingen financiële problemen veroorzaken bij zorggebruikers.

Twee indicatoren worden gebruikt om te meten of gezinnen geconfronteerd worden met financiële problemen wanneer ze zorg gebruiken: catastrofale gezondheidsuitgaven en verarmende gezondheidsuitgaven. Eigen betalingen worden als catastrofaal beschouwd indien ze hoger zijn dan 40% van de financiële draagkracht, en als verarmend indien ze de financiële draagkracht overschrijden.

• In 2020 werd 5,2% van de Belgische gezinnen geconfronteerd met catastrofale eigen betalingen, waarvan 1,1% verarmend.
• Catastrofale eigen betalingen troffen vaker arme gezinnen en gezinnen waarvan het gezinshoofd lager opgeleid, inactief of werkloos is. Ze kwamen meer voor in Brussel (6,7%) dan in Wallonië (5,3%) of in Vlaanderen (4,8%).
• Medische hulpmiddelen, kinesitherapie/revalidatie en tandzorg waren belangrijke uitgavencategorieën voor gezinnen met catastrofale eigen betalingen in 2020, terwijl de uitgaven voor ziekenhuiszorg en ambulante zorg lager waren dan normaal als gevolg van de lockdowns en het uitstellen van niet-dringende zorg tijdens de covidpandemie.
• Vóór de pandemie lag het aandeel gezinnen met catastrofale eigen betalingen in België (3,8% in 2018) onder het EU-gemiddelde, maar het was hoger dan in de buurlanden.

Link naar de technische fiche en gedetailleerde resultaten

Eigen betalingen voor ziekenhuiszorg, uitgedrukt als percentage van de totale uitgaven voor ziekenhuiszorg (A-5)

In ziekenhuizen bestaan de eigen betalingen uit remgelden, supplementen die boven op de officiële tarieven worden aangerekend en directe eigen betalingen voor niet-gedekte diensten, materiaal, geneesmiddelen, enz. De ziekenhuizen kunnen de supplementen en directe eigen betalingen vrij bepalen. Die vormen soms een veel grotere financiële last dan de remgelden en kunnen de kosten van een ziekenhuisverblijf aanzienlijk doen oplopen. Bovendien zijn de bestaande financiële beschermingsmechanismen zoals verhoogde tegemoetkoming of de maximumfactuur niet van toepassing op deze bijkomende kosten. Hierdoor neemt het risico toe dat financieel kwetsbare patiënten de zorg die ze nodig hebben niet kunnen betalen. Deze kosten zijn vaak geheel of gedeeltelijk gedekt door een aanvullende (hospitalisatie)verzekering, maar niet iedereen kan zich deze extra dekking veroorloven.

Sinds 2010 zijn er verschillende wetten in voege getreden die de supplementen beperken of in sommige situaties zelfs helemaal verbieden. Op dit moment kunnen ze alleen in rekening worden gebracht aan een patiënt die uitdrukkelijk om een eenpersoonskamer heeft gevraagd.

• Het aandeel eigen betalingen in de totale uitgaven voor de ziekenhuiszorg daalde van 19,0% in 2018 naar 17,6% in 2021. Dat hangt grotendeels samen met een verschuiving van klassieke hospitalisaties met hogere eigen betalingen naar daghospitalisaties (waarbij patiënt niet overnacht) met lagere eigen betalingen. Voor daghospitalisaties daalde het aandeel eigen betalingen eveneens in de tijd.
• Het aandeel supplementen in de totale eigen betalingen steeg van 67% in 2018 naar 69% in 2021. Meer dan 70% van die supplementen waren ereloonsupplementen; deze uitgavepost was daarmee goed voor bijna de helft van alle eigen betalingen en was de enige die toenam in de loop van de tijd.
• De eigen betalingen voor ziekenhuiszorg lagen hoger in Brussel, zowel voor de klassieke hospitalisaties als daghospitalisaties, en iets lager in Vlaanderen.
• In 2021 bedroegen de eigen betalingen voor een klassieke hospitalisatie gemiddeld € 660 (€ 206 voor remgelden en € 454 voor supplementen en directe betalingen). Voor daghospitalisaties was dit bedrag gemiddeld € 110 (€ 33 voor remgelden en € 78 voor supplementen). Er waren echter aanzienlijke verschillen, afhankelijk van bijvoorbeeld het ziekenhuis, het type kamer (al dan niet een eenpersoonskamer), het recht op verhoogde tegemoetkoming, enz.
• Tijdens de covidpandemie daalden de overheidsuitgaven voor ziekenhuiszorg met 6% en de eigen betalingen met 16%, waardoor het aandeel eigen betalingen in de totale ziekenhuisuitgaven daalde van 18,6% in 2019 naar 17,1% in 2020. Daarna nam dat aandeel opnieuw toe tot 17,6% in 2021.

Link naar de technische fiche en gedetailleerde resultaten